Op Bevrijdingsdag zette een gewaardeerde priester van het Bossche bisdom die ‘sterk in het geloof’ is een tweetal opinieartikelen online. De eerste was ‘een requiem voor paus Franciscus’ wiens pontificaat hij “desastreus” noemt. Hij onderbouwt zijn mening met een groot aantal argumenten. In het tweede stuk kijkt de zielenherder kritisch naar de tegenwoordige kerkelijke uitvaarten in het algemeen en die van de paus in het bijzonder. Ik citeer: “‘Paus Franciscus vroeg altijd voor hem te bidden. Nu kunnen we hem vragen voor ons te bidden’, aldus kardinaal Re in de homilie bij de uitvaart van paus Franciscus. Een beter voorbeeld van wat de ‘geest van het Concilie’ is, kunnen we ons niet wensen. De brave kardinaal Re met zijn 92 jaar was er zich waarschijnlijk niet eens van bewust dat hij hier afweek van de katholieke geloofszin en de traditionele manier van spreken. Sinds het Concilie en waarschijnlijk dank zij de geest die ervan is uitgegaan, is iedereen gewend te denken dat elke overledene rechtstreeks naar de hemel gaat. Dat is de teneur van de meeste homilieën en toespraken bij katholieke uitvaarten. Ook de meeste gebeden voor de overledenen in het nieuwe missaal gaan in die richting. [...] De Kerk gaat er [...] niet vanuit, zelfs niet bij een paus, dat de overleden gelovige rechtstreeks naar de hemel gaat. Een verblijf in het vagevuur ligt meer voor hand en ze bidt dan ook in de dodenliturgie dat dit verblijf bekort mag worden.”
Ik wil de overleden paus van een andere kant bekijken. Vandaar deze reactie.
Paus Franciscus, de progressieve paus die opkwam voor LHBTI-rechten, sociale gerechtigheid nastreefde en een frisse wind door de traditioneel-georiënteerde Kerk liet waaien, is overleden. Wie de afgelopen weken het nieuws gevolgd heeft, heeft zoiets gehoord of gelezen. Seculiere media die de paus bejubelden en conservatief-katholieken die hem ‘haatten’ kwamen vaak met dezelfde geluiden. ‘Progressiviteit’ en ‘sociale rechtvaardigheid’ tegenover ‘traditie’, een fundamentele verandering ten opzichte van eerdere pausen, een ‘wereldse paus met een geopolitieke agenda’... twaalf jaar lang zijn deze karikaturen door links en rechts voor het voetlicht gebracht. Het zijn, mijns inziens, simplistische omschrijvingen van mensen die de wereld slechts door hun eigen - politieke en polariserende blik - kunnen en/of willen zien. Zij willen Franciscus dus op hun eigen wijze herinneren nu hij er niet meer is. ‘Hun’ paus is echter de mijne niet. Ik heb een ándere Franciscus gekend.
Iedereen die de vorige paus bestempelt als ‘progressief’, ‘liberaal’ of ‘een breuk met de Traditie’ doet onrecht aan de overledene en heeft een vrij statisch beeld van wat ‘Traditie’ is. Immers, zoals openbaring zich ontvouwt, ontwikkelt Traditie zich, ook onder een paus als Franciscus. Als ik zijn nalatenschap in één woord zou moeten samenvatten, kom ik op ‘relatie’. Als je leest wat hij heeft geschreven en bestudeert wat hij wérkelijk heeft gezegd, is dat een voor de hand liggende conclusie. Pak zijn drie belangrijkste geschriften - Evangelii Gaudium, Fratelli Tutti en Laudato Si’ - er maar bij. Hierin worden we er bij voortduring aan herinnerd dat we onze relaties met Jezus Christus, met elkaar (als naasten) en met ons gezamenlijk huis (de Schepping) moeten onderhouden, herstellen en vernieuwen.
Jezus Christus (Evangelii Gaudium)
Het ligt voor de hand dat de paus van Jezus hield. Hij was zijn drijfveer. Toch wordt hieraan vaak voorbijgegaan. Franciscus zou te weinig over Christus gesproken hebben. In zijn apostolische exhortatie Evangelii Gaudium over de vreugde van het evangelie maakt de paus de liefde van en voor de Heer het centrum van alles:
“Ik nodig iedere christen uit, waar hij ook is en in welke situatie hij zich ook bevindt, vandaag nog zijn persoonlijke ontmoeting met Jezus Christus te hernieuwen of minstens de beslissing te nemen zich door Hem te laten ontmoeten, dit elke dag te doen, zonder ophouden. Er is geen reden waarom iemand kan denken dat deze uitnodiging niet voor hem is, omdat “niemand is uitgesloten van de vreugde die door de Heer is gebracht”. De Heer stelt niet iemand teleur die dit waagt, en wanneer iemand een kleine stap naar Jezus toe doet, ontdekt hij dat Hij reeds met open armen op zijn komst wachtte. Dit is het ogenblik om tot Jezus Christus te zeggen: “Heer, ik heb mij laten misleiden, op duizend manieren ben ik van uw liefde weggevlucht, maar ik ben hier weer om mijn verbond met U te hernieuwen. Ik heb U nodig. Bevrijd mij opnieuw, Heer, neem mij nogmaals op in uw verlossende armen”. Het doet ons zo goed naar Hem terug te keren, wanneer wij verloren zijn! Ik benadruk het nogmaals: God wordt nooit moe te vergeven, wij zijn het die moe worden om een beroep te doen op zijn barmhartigheid. Hij die ons heeft uitgenodigd te vergeven, “zeventig maal zevenmaal” (Mat. 18, 22), geeft ons het voorbeeld: Hij vergeeft zeventig maal zevenmaal. Hij neemt ons op zijn schouders telkens opnieuw, de ene na de andere keer. Niemand zal ons de waardigheid kunnen ontnemen die deze oneindige en onwankelbare liefde ons verleent. Hij maakt het ons mogelijk het hoofd op te richten en opnieuw te beginnen, met een tederheid die ons nooit teleur stelt en voor ons altijd weer de vreugde kan herstellen. Laten wij niet wegvluchten van de verrijzenis van Jezus, laten wij ons nooit gewonnen geven, wat er ook gebeurt. Moge niets sterker zijn dan zijn leven dat ons voortdrijft!” (EG 3)
Het was paus Franciscus’ liefde voor Christus - deze fundamentele relatie - die hem inspireerde zoveel te schrijven over de noodzaak om barmhartigheid te tonen aan anderen en de Blijde Boodschap te verspreiden. Volgens de laatste paus wij erop uit, helpen wij anderen omdat Jezus van óns houdt. Niet omdat we linkse strijders voor sociale rechtvaardigheid zijn of volle kerken willen hebben. Onze vriendschap met Jezus maakt het idee onverdraaglijk dat anderen Hem niet zouden kennen:
“Laten wij erop uitgaan, laten wij uitgaan om aan allen het leven van Jezus Christus aan te bieden. Ik herhaal hier voor heel de Kerk wat ik vele malen heb gezegd tegen de priesters en leken van Buenos Aires: ik geef de voorkeur aan een Kerk die gekneusd, gewond en vuil is, omdat zij langs de straten is uitgetrokken, boven een Kerk die ziek is, omdat zij gesloten is en uit gemakzucht zich vastklampt aan eigen zekerheden. Ik wil geen Kerk die zich erom bekommert het middelpunt te zijn en uiteindelijk opgesloten raakt in een wirwar van obsessies en procedures. Als iets ons heilig moet verontrusten en ons geweten zorgen moet baren, dan is dat het feit dat zovelen van onze broeders en zusters zonder de kracht, het licht en de troost van de vriendschap met Jezus Christus leven, zonder een geloofsgemeenschap die hen ontvangt, zonder een horizon van zin en leven. Ik hoop dat wij, meer dan door de angst om fouten te maken, worden bewogen door de angst ons op te sluiten in de structuren die ons een valse bescherming bieden, in de normen die ons veranderen in onverzoenlijke rechters, in de gewoonten waarbij wij ons gerust voelen, terwijl er buiten een hongerige menigte is, en Jezus onophoudelijk tegen ons herhaalt: “Geeft gij hun maar te eten” (Marc. 6, 37).” (EG 49)
Het wezenlijke probleem met wat over Franciscus verteld wordt, is dat dit over het hoofd gezien of domweg overgeslagen wordt. Mensen kijken vooral naar de thema’s die hij nadruk gaf en stoppen hem daarmee in een bepaald hokje. Dat zijn we tegenwoordig gewend, maar goed is het niet. Integendeel, het is verkeerd. Hij was, in mijn ogen, geen politicus. Alles wat de paus deed, kwam voort uit de behoefte om een relatie met Christus op en uit te bouwen. Wie Evangelii Gaudium niet (goed) gelezen heeft, kan - vind ik althans - niet goed spreken over wie hij was.
Elkaar (Fratelli Tutti)
Christen-zijn is houden van God en van de naasten als van onszelf. Het gaat in dit tweede deel van deze reflectie over ‘de anderen’. Over familieleden, vrienden, collega’s, mensen met een andere cultuur of nationaliteit, gelovigen van andere religies; zelfs over mensen die ons haten. Hoe gaan we hiermee om? Paus Franciscus heeft ons in de encycliek Fratelli Tutti (over broederschap) geleerd dat wij voor iedereen een broeder of zuster moeten zijn. Toen dit document in 2020 verscheen was het ont-zet-tend actueel. Er was corona, onrust, racisme. Complottheorieën kwamen op, landen werden isolationistisch en nationalisme vierde hoogtij. De wereld leek uit elkaar te vallen. Iedereen was in staat iedereen naar het leven te staan.
Paus Franciscus benoemde de donkere wolken die boven onze wereld hingen, maar bood tegelijkertijd een zonnig(er) perspectief. Hij waarschuwde tegen degenen die wanhoop en ontmoediging verspreidden, juist om door deze angst te (kunnen, blijven) regeren. Deze mentaliteit leidde er zijns inziens toe dat mensen elkaar in de steek lieten. De paus zette daar iets tegenover:
“Dit alles vraagt beslist een andere mentaliteit. Voor wie geen poging doet om zich in die manier van denken te verdiepen, zal wat ik aan het zeggen ben erg onrealistisch in de oren klinken. Anderzijds, als we het grote principe aanvaarden dat er rechten zijn die voortkomen uit onze onvervreemdbare menselijke waardigheid, dan kunnen we de uitdaging aan om ons een nieuwe mensheid voor te stellen. We kunnen streven naar een wereld die voorziet in land, huisvesting en werk voor iedereen. Dit is de ware weg naar vrede, niet de zinloze en kortzichtige strategie van het zaaien van angst en wantrouwen tegenover bedreigingen van buitenaf. Want een echte en duurzame vrede zal alleen mogelijk zijn ‘op basis van een wereldwijde ethiek van solidariteit en samenwerking ten dienste van een toekomst die door onderlinge afhankelijkheid en medeverantwoordelijkheid binnen de hele menselijke familie bewerkt wordt.’” (FT 127)
Met andere woorden: we zitten in hetzelfde schuitje. Allemaal. Er is geen enkel voordeel te halen uit verdeeldheid, uit onwetendheid, uit het verslaan van onze vijanden. Als één persoon lijdt, lijden we allemaal. Ons doel, als gedoopten, dient gemeenschapsvorming en -opbouw te zijn, naast het zoeken van verzoening en het helen van ieders wonden:
“Elke dag moeten we uitmaken of we barmhartige Samaritanen zijn of onverschillige omstanders. Hier vallen al onze onderscheidingen, labels en maskers weg: het is het moment van de waarheid. Zullen we ons bukken om de wonden van de andere aan te raken en te genezen? Zullen we ons bukken om een ander te helpen opstaan? Dat is de uitdaging van vandaag, en we hoeven niet bang te zijn om ze onder ogen te zien.” (FT 70)
Het aangaan van deze taak is slechts mogelijk als we in een open wereld leven met open harten, aldus Franciscus. Als wij, los van mogelijke verschillen, onderweg willen gaan, is echte vriendschap en gelijkwaardige dialoog zijn. Door eens stil te zijn en te luis-te-ren in plaats van te preken, kunnen we onze broeders en zusters leren kennen, ongeacht hun geloof, etniciteit, nationaliteit, opleidingsniveau of morele deugdzaamheid. Iederéén is onze naaste.
De Schepping (Laudato Si’)
Op Tweede Paasdag keerde paus Franciscus naar zijn Schepper terug. Met Hem en Zijn Schepping was de pontifex nauw verbonden en hij wilde de relatie van de mensheid met het geschapene weer in een gezonde balans brengen:
“Het einddoel van de gang van het heelal ligt in de volheid van God, die reeds door Christus is bereikt, spil van de universele rijping. Zo voegen wij nog een argument toe om elke despotische en onverantwoorde overheersing van de andere schepsels door het menselijk wezen af te wijzen. Het uiteindelijke doel van de andere schepsels zijn niet wij. Integendeel, alle gaan samen met ons en door ons verder naar het gemeenschappelijke doel dat God is, in een transcendente volheid waar de verrezen Christus alles omarmt en verlicht. Het menselijke wezen, dat begiftigd is met intelligentie en liefde en wordt aangetrokken door de volheid van Christus, is immers geroepen alle schepsels terug te brengen naar hun Schepper.” (LS 83)
God heeft de Schepping weliswaar aan ons toevertrouwd, maar dat maakt de mens niet haar eigenaar. Als rentmeesters mogen wij de aarde niet misbruiken of vernietigen. Veel katholieken ‘ter rechter zijde’ hebben deze encycliek als milieupropaganda terzijde geschoven. De paus sprak echter over integrale ecologie: een besef dat je in de wereld liefde en respect moet hebben voor álles wat God in het bestaan geroepen heeft, omdat wij (daardoor) met allen en alles verbonden zijn:
“Het is ook waar dat onverschilligheid of wreedheid tegen de andere schepsels van deze wereld uiteindelijk altijd op de een of andere manier wordt overgebracht op de behandeling die wij aan andere mensen voorbehouden. Het hart is slechts één kant, en het zal niet lang duren, voordat de ellende die ertoe brengt een dier te mishandelen, wordt ook zichtbaar in de relatie met andere personen. Iedere mishandeling van welk schepsel dan ook “is in strijd met de menselijke waardigheid”. (LS 92)
Onze daden hebben consequenties. Nu, later. Daarom is het belangrijk te beseffen dat we de Schepping en haar (hulp-)bronnen niet mogen uitputten of opeisen. De aarde is er niet voor mij, voor ons. Zij heeft haar eigen - door God gegeven - waardigheid. Waarschijnlijk worden Francisus’ woorden ooit algemeen als ‘profetisch’ gezien. Tot nu toe waren ze vooral aan dovemansoren gericht. Het maakt Franciscus niet minder moedig. Ook binnen de Kerk. Als hij daar een oppervlakkige, inconsistente, levenloze of egoïstische relatie zag, sprak hij zich ondubbelzinnig uit. Dat ging dikwijls ten koste van zijn populariteit. Hij bleef echter iedereen zonder vooroordeel tegemoet treden. Wat heb je aan pracht en praal zonder persoonlijk streven naar heiligheid? Wat betekent liefde prediken als je voornamelijk buitensluit zonder eerst met de ander op weg gegaan te zijn? Voor Franciscus waren de liefde voor God, Christus en Zijn Kerk nauw verbonden met de liefde tot de naaste en de zorg voor de Schepping. Daar had hij toch écht een punt.
Heer, geef paus Franciscus de eeuwige rust
en het eeuwige Licht verlichte hem,
opdat hij door Uw barmhartigheid
mag rusten in de Vrede van de Verrezen Heer.
- Amen.
AM
